We waren in groepjes van twee opgedeeld en ik was gekoppeld aan een oudere man. De workshop in persoonlijke ontwikkeling ging over ‘consent’ (toestemming). De één deed een verzoek tot lichamelijk contact, bijvoorbeeld ‘wil je over mijn arm aaien?’, en de ander kon dan ‘ja’ of ‘nee’ zeggen. Er werd nog gezegd dat ‘nee’ altijd oké was, want dat was het hele doel van de opdracht. De man vroeg of ik hem over zijn kale hoofd wilde aaien. Ik zei: ‘ja hoor’. Dus ik aaide hem over zijn hoofd. Plots begon hij uitbundige geniet-geluiden te maken en begon hij hevig met zijn hoofd te draaien. “Ohhh, jaaaa, hmmm, dit is zo fijn!”, klonk het uitgelaten. Om de één of andere reden schrok ik hier enorm van, voelde ik een sterke afkeer en wilde ik stoppen. Maar mijn handen gingen door, deden zelfs nog meer hun best. Daarna vroeg hij of ik hem overal zo wilde kriebelen, op zijn rug, buik, armen en benen. ‘Ja hoor!’, zei ik met een grote glimlach. Hij was zichtbaar blij, en genoot ook van deze tweede ronde. Nog altijd deed ik mijn best het zo fijn mogelijk te maken, terwijl alles in mij gilde dat ik moest stoppen. Ik werd er misselijk van. Vervolgens kwam er een ronde waarin we elkaar aan moesten kijken, en waarin we om beurten mochten vertellen hoe we het ervaren hadden. Hij begon. Met tranen in zijn ogen vertelde hij hoe fijn het was geweest, hoe geliefd hij zich had gevoeld door mijn aanrakingen en hoe dankbaar hij daarvoor was. Ik schaamde me. Als hij mijn gedachten had kunnen lezen, zou ik hem ontzettend gekwetst hebben. Ik zei dat ik blij was dat hij dat zo voelde en dat ik het graag gedaan had. We sloten af met een knuffel, waarbij hij me dicht tegen zich aantrok en een paar seconden lang geen aanstalte maakte om los te laten. Ik kreeg bijna geen lucht. Daarna was er pauze. Ik wist niet hoe snel ik naar buiten moest. Daar vertelde ik aan een vriendin hoe ik me gevoeld had, terwijl we een wandeling maakten. “Oh nee lieverd, dat moet je echt niet doen hoor!”, was haar reactie. “Dat gaat totaal in tegen de bedoeling van de opdracht.” Ik voelde me stom. Waarom had ik geen ‘nee’ durven zeggen? Waarom had ik zelfs extra mijn best gedaan? En waarom had ik gelogen dat ik het ook fijn had gevonden?
Als we in gevaar zijn, of denken dat te zijn, dan schiet ons lichaam automatisch in een stressreactie. Stresshormonen, zoals adrenaline en cortisol, worden vrijgegeven, waardoor ons lichaam in paraatheid gebracht wordt om het gevaar te bevechten, ervan weg te vluchten, of – als die opties niet mogelijk zijn – te bevriezen, zodat de aanval geen pijn zal doen. Er is nog een vierde reactie, die minder bekend is, namelijk pleasen: de aanvaller tevreden stemmen, zodat die je geen pijn zal doen.
Het is mijn ‘favoriete’ strategie bij hoge stress. Mijn mond trekt in een lach, en ik doe razendsnel wat er van mij wordt verwacht (of wat ik denk dat er verwacht wordt), met nog een schepje erbovenop. Of ik moet huilen.
Deze strategie werkt goed, in de zin dat ik daardoor nauwelijks (lang) aangevallen word. Maar hij werkt psychisch gezien desastreus. Ik laat volledig over mijn grenzen walsen, en geef het signaal aan de ander dat dat oké is.
Mijn reactie in de workshop was een typische ‘please’-reactie geweest. De rol spelen van het lieve meisje. Uit angst voor de boze man. Vooral bij mannen heb ik hier namelijk last van. Ik laat over mijn grenzen gaan om de ander blij te stemmen of in elk geval niet af te wijzen. Ik kan er talloze anekdotes van geven. De betreffende man boekte even later een holistische massage bij me, waarbij ditzelfde weer gebeurde, maar dan nog een tandje erger. Ik durfde hem niet te weigeren als klant. Direct daarna ben ik gestopt met het aanbieden van massages. Meerdere malen in mijn leven ben ik op die manier in de problemen gekomen, zie mijn stuk over #metoo. Ook bij geliefden kwam dit patroon naar voren. Als zij mij iets verzochten, dan zei ik zelden of nooit ‘nee’. Sterker nog, ik zei ‘ja graag!’ en speelde mijn rol dan met verve, waardoor zij geen idee hadden dat ze over mijn grenzen gingen. Ik kan hen daarom eigenlijk niets kwalijk nemen. En toch voel ik – als ik aan al die voorvallen terugdenk – een hevige woede daarover. Niet op hen gericht, ook niet op mezelf, maar op het feit dat dit gebeurd is.
Dit raakt aan discussies, die sinds #metoo steeds meer gevoerd worden, over wat je deze (hoofdzakelijk) mannen wel en niet kunt aanrekenen. Soms is het overduidelijk dat ze van de slachtoffers af hadden moeten blijven, vooral in het geval van geweld en dwang, als er kinderen bij betrokken zijn of in het geval van machtsposities, maar soms is die conclusie minder helder. Een belangrijk vraagstuk, vooral nu het wettelijk strafbaar is geworden om ‘seks tegen iemands wil’ te hebben, zonder dat daarbij sprake is van geweld of dwang. Want hoe weet je dat iemand jouw aanrakingen niet wil? Het gaat volgens die wet erom dat de slachtoffers ‘nee’ zeggen, de dader wegduwen, of verstijven. Dat ze in elk geval geen duidelijke ‘ja’ uitspreken, maar bevriezen.
Maar wat als er sprake is van pleasen? Zoals in mijn geval? Waarbij het lijkt alsof iemand het zelf ook graag wil.
Ook bij het tv-programma ‘Geraldine en de vrouwen’ kwam dit aan bod. Een aantal vrouwen, slachtoffer van seksueel misbruik, ging op Kroatië in traumabehandeling. Er werd gesproken over de gevoelens van schaamte en schuld bij de vrouwen, die zich afvroegen of ze duidelijker hadden moeten zijn in hun ‘nee’.
Eerlijk gezegd weet ik het antwoord ook niet zo goed. Ik zou zeggen, het is dan aan degene die intiem contact wil om af te stemmen: “wat zou jij graag willen doen?”. Geen gesloten vragen dus, zoals “is dit oké?” of “wil je dit doen?”, maar open vragen stellen. Om actieve toestemming vragen. Dat had mij – denk ik – uit heel wat nare interacties gered. Als de man uit de anekdote aan mij had gevraagd: “wat zou je bij mij willen doen?”. Dan had ik hem echt niet overal gekriebeld, maar hooguit aangeboden om even over zijn onderarm te aaien.
Nu ik weet dat dit een destructieve stressreactie is, kan ik veel gemakkelijker ‘nee’ zeggen op dit soort verzoeken of tegen non-verbaal opdringerige mensen. De reactie waar ik onbewust bang voor was, namelijk boosheid, blijft vrijwel altijd uit. Hooguit zie ik iets van teleurstelling. Maar het is niet mijn verantwoordelijkheid om anderen te beschermen tegen teleurstelling. Het is die van hen om daarmee om te leren gaan.
PS. Ik schreef eerder ook een kritisch stuk over sommige Tantra-scholen, waarvan één in het bijzonder, die toen in opspraak was geraakt. Dat stuk schreef ik als psycholoog, om mijn lezers, vooral die met trauma’s op dit vlak, zwakke grenzen of (intiem) please-gedrag, te waarschuwen. Dit is een ‘mooi’ voorbeeld van zo’n setting, waarbij je gigantisch over je eigen grenzen kan gaan en daar later emotioneel voor moet betalen. Ik kreeg er een boze mail over, van een deelnemer die het ‘tweedehands journalistiek’ vond, omdat ik er zelf niet was geweest. Ook gaf hij aan dat hij er veel geleerd had, en je er altijd voor kon kiezen om niet aan een onderdeel mee te doen – dat had hij zelf ook soms gedaan. Maar daar zit het ‘m nou juist in. Als ik daar was geweest, in die tijd (nog maar zo’n vijf jaar geleden), dan had ik waarschijnlijk wél aan alle onderdelen meegedaan. Uit angst voor nare reacties (hallo please-modus!), uit angst er niet bij te horen, of uit angst om niet alles eruit te halen. Je betaalt er een behoorlijk bedrag voor, dus dan wil je niet telkens aan de kant blijven zitten. Je bent er tenslotte om jezelf uit te dagen en daardoor te groeien. Maar ja, de vraag is: doe je dat ten koste van je emotionele gezondheid?
PS2. Die workshop waar ik destijds aan meedeed, gaf naar mijn mening geen goede introductie op de oefening. Waar dit wel helemaal oké is, is bij de workshops van Wilrieke Sophia van Exploring Deeper. Zij besteedt veel aandacht aan het geven of weigeren van toestemming, en schept daarmee veilige kaders in haar workshops.